بیابان به بخشی از مناطق خشک گفته می‌شود که بارندگی کمتر از ۵۰ میلی متر در سال  دارد و ممکن است چند سال در آن باران نبارد و با کم آبی و تبخیر شدید مواجه باشد و دارای پوشش گیاهی بسیار ضعیف است ولی کویر به زمین‌های رسی پف کرده، با شوری و نمک بسیار شدید که گیاهان در آن قادر به رشد نیستند، اطلاق می‌شود.

همچنین در تعریف دیگر بیابان به سرزمینی گفته می شود که در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب واقع شده و فاقد پوشش گیاهی پایا است  یا میزان آن در حدی است که بهره برداری از اراضی بیابانی در شرایط طبیعی به صرفه و صلاح نیست.

سیمای بیابان های  استان البرز

استان البرز به وسعت پنج هزار و ۸۵۰ کیلومتر مربع در این دهه با پدیده شومی به نام گسترش بیابان ها مواجه شده ، پدیده ای که  مصرف  و برداشت بی رویه آب های سطحی و زیر زمینی در کنار تخریب و توسعه شهری نقش پیش برنده دارد و هر سال بخشی از اراضی جنوبی و مرکزی این استان را به کام خود می برد. 

گستردگی سازندهای زمین شناسی و حساسیت متفاوت آن ها به فرسایش و وجود چین خوردگی های البرز در شمال استان البرز و ارتفاعات حلقه دره در جنوب و محصور شدن اراضی پست در حد فاصل این چین خوردگی ها و متعاقب آن تشکیل دشت سرها و پلایاهای کم شیب و منتهی شدن رودخانه شور در این اراضی پست  با متوسط بارندگی ۴.۱۹۶ میلی متر در منطقه باعث ایجاد شرایط خاص اقلیمی و ادافیکی در جنوب استان البرز به ویژه در شهرستان اشتهارد حد فاصل شمال جاده اشتهارد و جنوب غربی شهرستان نظرآباد شده است.

علاوه بر این موارد، بهره برداری های بی رویه مرتعداران و فشار بر پوشش گیاهی ضعیف و اقلیم شکننده منطقه خود باعث تشدید عوامل بیابان زایی شده  است .

بر این اساس تغییرات اقلیمی در کنار عوامل انسانی زمینه ساز حرکت شتابان مناطق بیابانی به سمت مکان سرسبز البرز جنوبی شده و در واقع تهدیدی برای محیط زیست جانوری و انسانی به شمار می رود  که در نتیجه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری البرز به عنوان متولی حفظ منابع طبیعی و گنجینه های خدادادی  را برآن داشته تا به مقابله با این پدیده بشتابد.

آنچه که متولی منابع طبیعی البرز در ۴۰ سال اخیر انجام داده است

  اداره کل منابع طبیعی  و آبخیزداری البرز به منظور حفظ پوشش گیاهی عرصه های بیابانی و تقویت زیر ساخت های اقتصادی و اجتماعی منطقه از حدود ۴۰ سال گذشته اقدامات مقابله با بیابانزایی گسترده ای را در  جنوب استان به ویژه منطقه اشتهارد به اجرا درآورده است که بخشی از اقدامات برای حفظ داشته های خدادادی است.

جمع کل سطوح منابع طبیعی استان البرز ۴۳۵ هزار و ۶۵۲ هکتار برآورد شده است که از این مقدار سطوح بیابانی استان ۴۵ هزار و ۱۹۸هکتار گزارش ‌شده و برای کل بیابان های استان طرح بیابانزدایی تهیه ودر حال اجرا می باشد.

از ۴۵ هزار هکتار زمین بیابانی در البرز ۲۵ هزار هکتار آن به عنوان یکی از کانون های داخلی تولید و انتشار ریزگرد در البرز و تهران محسوب می شود و اکنون تلاش های گسترده برای احیای پوشش گیاهی در آن صورت می گیرد.

بیابان های شهرستان نظرآباد و اشتهارد به عنوان یکی از کانون های داخلی ریزگرد به شمار می آیند که این ریزگردها شهرستان های کرج، نظرآباد و ساوجبلاغ در استان البرز و تهران را تحت تاثیر قرار می دهد.

​​​​​بیابانزایی و مقابله با این پدیده

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز به گسترش بیابان ها و عوامل آن به عنوان پدیده بیابانزایی نام برد و گفت: بیابانزایی به تخریب سرزمین در مناطق خشک ، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب که در اثر عوامل مختلف از جمله تغییرات آب و هوایی و فعالیت های انسانی حادث می شود گفته می شود.

سید جواد یعقوبی با بیان اینکه بیابانزایی قدرت بازسازی زمین را در مقابل تغییرات طبیعی اقلیم کاهش می دهد، افزود: برای جلوگیری از بیابانزایی و مقابله با این پدیده اقداماتی که در چارچوب های طرح های جامع توسعه در مناطق خشک، نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب صورت می گیرد که مبتنی بر اصول توسعه پایدار می باشد.

وی به مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی به عنوان کانون های بحرانی فرسایش بادی در استان البرز نام برد که سطحی بالغ بر ۳۰ هزار و ۹۳۰ هکتار دارد و اظهار داشت:  شامل  ۶ هزار و۵۲۷ هکتار مناطق با شدت متوسط (H۲) و ۲۴ هزار و ۴۰۳ هکتار نیز دارای شدت کم (H۳) می باشد.

یعقوبی گفت: مجموع خسارت‌های ناشی از این کانون‌های بحرانی در استان البرز سالانه حدود ۱۷ هزار و ۵۱۸ میلیون تومان برآورد شده است.

تهیه ۵۲ هزار هکتار طرح بیابانزدایی

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری افزود: برای مقابله با گسترش بیابان ها در البرز ۵۲ هزار و ۱۷۷ هکتار طرح بیابانزدایی در شهرستان های اشتهارد و نظرآباد تهیه شده که تاکنون در ۱۰ هزار و ۲ هکتار از عرصه های بیابانی عملیات مقابله با بیابانزایی انجام شده است.

یعقوبی  با بیان اینکه بیشترین عرصه های بیابانی در استان در شهرستان اشتهارد با سطحی افزون بر ۲۴ هزار و ۶۹۸ هکتار واقع شده و ۲۰ هزار و ۵۰۰ هکتار نیز در نظرآباد وجود دارد، اظهار داشت: این عملیات ها شامل اقدامات بیولوژیک همچون بذرکاری، نهال کاری و بوته کاری بوده است.

وی در ادامه به عوامل اصلی  تخریب مناطق بیابانی استان اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلات اصلی مناطق بیابانی استان وجود شترهایی است که از روستاهای اطراف ازجمله استان قزوین وارد محدوده های اجرایی عملیات می شوند که با توجه به پوشش گیاهی ضعیف خسارات زیادی به عرصه های کشت شده وارد می کنند.

یعقوبی افزود: هجوم شترها به صورت شبانه روزی صورت می گیرد و در این زمینه  بارها  پرونده تخلف برای صاحبان آنها تشکیل شده است  ولی این امر نتوانسته مانع ورود این دام ها به منطقه شود.

وی از قاچاق چوب و تخریب درختان بیابانی به عنوان یکی دیگر از علل تخریب منابع طبیعی اشاره کرد و افزود: مساله مهم در منطقه قاچاق چوب است که به صورت شبانه روزی صورت می گیرد.

وی تصریح کرد: نهال هایی که سالیان درازی برای به ثمر نشستن آن زحمت کشیده شده تا از گسترش عرصه های بیابانی جلوگیری شود و اکنون به سن پنج تا ۲۵ سالگی رسیده اند به دست این سودجویان به یغما می رود.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز با بیان اینکه این سودجویان با قطع این درختان سبب ایجاد ریزگرد و گرد و غبار در استان های البرز و تهران می شوند، گفت: شرایط اقتصادی موجود  که فقر اقتصادی و نیاز معیشتی مردم اطراف منطقه سبب هجوم مردم به اراضی منابع طبیعی می شود.

وی افزود: همچنین حمایت اندک قرقبانان که نداشتن ابزار لازم سبب بی توجهی این امر شده است که تعامل بیشتر قانون با منابع طبیعی در راستای تخلف عرصه های بیابانی می تواند سبب بهبود شرایط مذکور شود.

تنگناهای اقتصادی و مشکلات معیشتی دلیلی برای یغمای پوشش گیاهی 

 مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز به مهمترین عوامل ایجاد بیابان در سطح استان اشاره کرد و گفت: رشد فزاینده جمعیت و  ارزش افزوده زمین با توجه به نزدیکی اراضی بیابانی به مراکز شهری، تنگناهای اقتصادی و مشکلات ناشی برای دامداران و مرتعداران زمینه ساز تخریب  البرز مراتع برشمرد.

حامد فرضی اجرای طرح های عمرانی از قبیل جاده سازی یا فعالیت های بخش معدن  بدون نظر کارسناسی جامع نگر، ناهماهنگی های برخی ادارات و سازمانهای دولتی با ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری، وجود دام و صدور پروانه چرا در عرصه های بیابانی و کانون های بحرانی و وجود دام مازاد بر ظرفیت مراتع بیابانی  از دیگر عوامل ایجاد بیابان در البرز است.

وی وجود شترها و دامهای سرگردان استان و خارج از استان و نقش آن در تخریب پوشش گیاهی، وزش باد های خشک همراه گرد و خاک از سمت بویین زهرا و نقش آن در تبخیر سطحی دشت کویراشتهارد و نظر آباد و ناسازگاری و عدم تعادل بین میزان و فعالیت های و توان اکولوژیک استان را از دیگر دلایلی گسترش بیابان های البرز عنوان کرد.

وی در ادامه به عوامل زیر به عنوان دیگر دلایل رشد بیابان ها در البرز اشاره کرد:

- بالا بودن تراکم نسبی جمعیت در حاشیه مناطق بیابانی استان، تهدید دائمی خشکسالی و کمبود نزولات جوی، توسعه روز افزون استان های همجوار و تقاضای برای زمین و منابع آب، افت آب های زیر زمینی بیابان های استان و تبدیل شدن آن به دشت های ممنوعه برداشت آب و ساخت سد و انتقال اب به سایر حوضه ها و استان های همجوار و حفر چاه های مجاز وغیر مجاز و در نتیجه کاهش سطح آب های زیر زمینی .

- معادن کاوی ها و رها سازی نخاله های معدنی در سطوح وسیع و فعالیت معادن شن و ماسه، وجود حدود هفت هزارو ۳۷۸ هکتار  از اراضی استان در کانون های فرسایش بادی، عدم مدیریت صحیح پسماند و فاضلاب شهرک های صنعتی و الوده شدن خاک و دشت های استان،  پایین بودن سطح فناوری و عدم دسترسی به امکانات روز در بخش منابع طبیعی و نامناسب بودن نظام های بهره برداری و چرای دام در اراضی مرتعی و بیابانی.

-  صدور پروانه چرای دام در سنوات گذشته در اراضی بیابانی و فاقد پوشش گیاهی، کمبود اعتبارات در بخش ترویج، ناهماهنگی برخی ادارات و سازمان های دولتی با دارات منابع طبیعی استان، بادخیز بودن منطقه دشت اشتهارد و افزایش فرسایش بادی، وجود عرصه های فرسایش پذیر وسیع و اراضی بایر کشاورزی فرسایش پذیر و وجود کانون های فرسایش بادی و کانون های بحرانی.

- اجرای طرح های عمرانی بدون نظرات کارشناسی جامع نگر، ارزش افزوده زمین با توجه به نزدیکی اراضی بیابانی به مرکز شهری، وجود پساب های صنعتی ناشی از فعالیت شهرک های صنعتی و آلوده شدن خاک و منابع ابی دشت اشتهارد، -عدم وجود زیر ساخت های لازم جهت سرمایه گذاری در سایر قابلیت هاب بیابان به مانند توسعه اکوتوریسم و تغییر کاربری و دخل و تصرف در منابع طبیعی و حوصه های آبریز.

- کافی نبودن مطالعات اجتماعی و اقتصادی طرح ها و پروژه های منابع طبیعی، کمبود و فقدان اعتبارات لازم در بخش منابع طبیعی و بالاخص پروژه های اداره بیابان، تخریب آبخوان ها و کاهش ظرفیت و کیفیت منابع آبی زیر زمینی در اثر برداشت بی رویه از منابع آب و مدیریت نامناسب آنها، تبدیل مناطق دشتی با توجه به وضعیت توپوگرافی به محل تجمع فاضلاب های شهرک های صنعتی و فاضلاب های سطحی شهری استان، پایین بودن فرهنگ عمومی منابع طبیعی در جامعه و مخصوصا قشر بهره بردار از عرصه های منابع طبیعی، به روز نبودن قوانین و نظامهای بهره برداری و فقدان و کمبود اعتبارات در بخش ترویج و مشارکت های مردم.

پیشنهادات اصلی و موثر برای جلوگیری از گسترش بیابان ها

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز در کلام آخر  این گزارش به ارایه پیشنهاداتی برای جلوگیری از روند رو به گسترش بیابان ها اشاره کرد و گفت: اجرای پروژه های مدیریتی همچون ترسیب کربن برای افزایش درآمد بهره برداران عرصه بیابانی و ساماندهی شترهای سرگردان به منظور جلوگیری از خسارات به مناطق نهالکاری از جمله این پیشنهادات به شمار می رود.

وی افزود: خرید حقوق عرفی بهره برداران و مالکان پروانه چرا در مناطق بیابانی استان بخصوص مناطق نهالکاری شده  به منظور کاهش خسارات ناشی از چرای دام و افزایش اعتبارات حفاظتی در مناطق نهالکاری و جنگلهای سنواتی بمنظور جلوگیری از دست اندازی متخلفان از دیگر این پیشنهادات است.

فرضی خاطرنشان کرد: توجه خاص و هماهنگی تمامی دستگاههای ذیربط به نسبت ارتباط کاری و شرح وظایف، به پروژه های بیابانزدایی که در سطح استان مطرح می شود می تواند حسن ختامی بر پیشنهادات ارایه شده برای جلوگیری از گسترش بیابان ها در البرز باشد.