آیین باور - ورزش و انجام حرکات پهلوانی از فعالیتهای اصلی روزمره ایرانیان دوران باستان بوده‌است. جامعه آن زمان، ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که دراختیار داشتند، شکرگزار بوده‌اند.

بر پایه تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) بوسیله محمود معروف به پوریای ولی که ظاهراً از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه.ق. درگذشته‌است به صورت امروزی بازسازماندهی شد. با این حال بر پایه رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند حداقل در ایران تاریخی بسیار کهن‌تر داشته باشد. چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی و کشتی گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشته‌اند تا به دستور زرتشت پیغمبر باستانی خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند. به همین روست که هماره ضعف و زبونی را مذموم شمرده‌اند، در اوستا، نامه مینوی آئین زرتشت چنین آمده‌است:

"پهلوانی مردانه را می ستائیم که بمردان گشایش دهد، که بهوش گشایش دهد، که تندتر از تند و دلیرتر از دلیر است که بسان بهره‌ای ایزدی به مرد رسد و مردان را در گرفتاری رهائی بخشد."

جایگاه زورخانه پس از اسلام، در زنده‌کردن نهضت ملی ایران و ستیز با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان فارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و برادری که از عهد باستان در ایران رواج داشته‌است، مِهَندی و اهمیتی ویژه دارد.

آداب ورزش زورخانه‌ای

ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی که با تأسی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای، خُلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این خصائل نیکو در قالب اشعار و داستان‌هایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای نیرو بخشیدن ورزشکاران در هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی مرشد جست و خیر می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارند.

جایگاه رزم در ورزش

کسانی بر این گمانند که مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم می‌آموختند و می‌گویند ابزار و ورزش باستانی شباهت عجیبی به جنگ افزار روزگاران قدیم داشته‌است. با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگینی که با آن عضله می‌پرورانند. کمان و کباده زورخانه، در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است که هریک به راه خود رفته‌اند.

حرکات گوناگون در ورزش‌ زورخانه‌ای

برخی از اصلی ترین حرکات در ورزش‌های زورخانه‌ای عبارت‌اند از:

پازدن ،چرخ زدن، میل گرفتن،کباده کشیدن ، شنا رفتن، سنگ گرفتن

اصطلاحات زورخانه

این سر و آن سر زدن ، بداُفت ، بدل‌کار ، بوسیدن و وابوسیدن ، پهلوان‌پنبه ، پهلوان زنده را عشق است ، پهلوانان صاحب تاج ، پیش قبض ، پیش‌خیز ، پیش‌قدم ، پیش‌کسوت ، تنکه ، جست کلاغ ، چرکین کردن. چرکین شدن ، چوب تعلیم ، حرامی گرفتن ، حریف ، حق‌خوانی ، خاک کشتی ، خانه ورزش ، خوش‌پرگار ، ساخته ، سرپا ، سنگ کشتی ، شلنگ و تخته ، شنای پیچ ، شنای جفتی ، شنای کشیده ، صاحب زنگ و صاحب ضرب ، قاطی شدن ، قدر ، کارهای ایذائی ، کباده زدن ، کشتی پاک شدن یا پاک کردن ، کشتی در میان ماندن ، کشتی گره شدن ، کفتربند ، کهنه‌سوار ، گل کشتی ، گورگه ، لنگ ، لنگ انداختن ، مرشد ، دست مریزاد ، مشتمال ، مشتمال‌چی ، نطعی ، نوچه ، نوخاسته ، نیک‌کار ، وارد کردن ، واگیر ، ورزش با میل