آیین باور - دِژ یا قَلعه یک سازه مستحکم است که از دیرباز در ایران، هند و چین و در سده‌های میانی توسط نجیب‌زادگان در اروپا احداث می‌شد. قلعه با کاخ که دارای استحکامات نیست و شهرک مستحکم که گونه‌ای از دفاع عمومی بوده، با وجود شباهت‌های بسیار، تفاوت دارد. در طول زمان کاربرد این واژه دستخوش تغییرات فراوان بوده و به بناهای مختلفی اشاره می‌نموده‌است. در طول سده‌های مختلف، با وجود اشتراکات، قلعه‌ها اشکال و ویژگی‌های مختلفی داشته‌اند.دژ یک واژه فارسی و قلعه وام‌واژه عربی است. قلعه با دژ متفاوت است؛ زیرا دژ یک سنگر نظامی مستحکم و قلعه محل زندگی و سکونت. دربارهٔ گستره معنایی واژه قلعه هماهنگی وجود ندارد اما آن را جایگاهی دارای برج و بارو برای یک پادشاه، فرماندار، مالک یا نجیب‌زاده به‌شمار می‌آورند. قلعه از کاخ که برج و بارو ندارد، سنگر که جایگاه نجیب‌زادگان نیست و مکان مستحکم که یک پایگاه دفاعی عمومیست، متفاوت می‌باشد. با این وجود میان این انواع همانندی‌های فراوانی وجود دارد. در گذر زمان کاربری این واژه گسترش یافته و ساختمان‌های گوناگونی به این عنوان خوانده شده‌اند. در طول بیش از ۹۰۰ سالی که قلعه‌ها ساخته شده‌اند، این سازه‌ها اشکال و ویژگی‌های گوناگونی به خود گرفته‌اند.ر ساده‌ترین شکل تعریف که توسط پژوهشگران مورد پذیرش قرار گرفته‌است، قلعه «یک عمارت شخصی مستحکم» می‌باشد. این بنا با استحکامات قدیمی‌تر مانند بورهای آنگلوساکسون و شهرهای دارای دیوار مانند قسطنطنیه و انطاکیه، متفاوت است. قلعه‌ها صورتی از دفاع جمعی نبودند بلکه توسط حاکمان فئودال ساخته شده و در سلطه آن‌ها بودند

قلعه ارژنگ ( قلعه دوشی )

در ضلع غربی دهکده میناوند از توابع طالقان قرار دارد . قلعه ارژنگ در سال 544 به امر کیا محمد بن بزرگ امیر ( 538- 557 ) ساخته شد. در این قلعه راهروهای زیرزمینی وجود دارد که برخی از آنها توسط تونل هایی به هم متصل هستند. دیوارهای قلعه از سنگ و ساروج است. سفال هایی که از اطراف قلعه به دست آمده مربوط به قرن 5 تا 7 هـ .ق است.نزدیک روستای جعفرآباد در شمال شرقی ورامین قرار دارد. ارتفاع متوسط دیوار قلعه 12 متر است و در اطراف قلعه به فاصله 100 متر سنگرهایی قرار دارد. این قلعه به شکل مستطیل و مصالح آن از خشت و گل است و در نوع خود یکی از بزرگترین قلعه های ایران به شمار می رود.در جاده آسفالته رودهن – تهران بالای پشته ای عظیم ، مشرف به محل تلاقی دو رودخانه رودهن و بومهن ، واقع شده است. اسلوب بنا یادآور دوره ساسانی است و حصار عظیمی از قلوه سنگ های درشت دور تا دور دژ مستطیل شکل را فرا گرفته است. در چهارگوشه ی آن نیز چهار برج توپر برای استحکام و دفاع بهتر جای دارد. پشته طبیعی که دژ بر فراز آن قرار دارد ، با شیبی تند به دره سرسبز مجاور منتهی می شود. حصارسازی و تعبیه برج به شیوه بیشتر قلعه های دوره ساسانی و پس از اسلام است و در داخل آن اتاق ها ، تالارها و آب انبارهایی وجود دارد . در محوطه دژ سفال های متنوع از دوره ساسانی به بعد مشاهده می شود. به نظر می رسد که این برج در طی قرن ها مورد استفاده بوده است.

قلعه ایرج

نزدیک روستای جعفرآباد در شمال شرقی ورامین قرار دارد. ارتفاع متوسط دیوار قلعه 12 متر است و در اطراف قلعه به فاصله 100 متر سنگرهایی قرار دارد. این قلعه به شکل مستطیل و مصالح آن از خشت و گل است و در نوع خود یکی از بزرگترین قلعه های ایران به شمار می رود.

دژ گل خندان

این دژ در روستایی به همین نام در جاده آسفالته رودهن – تهران بالای پشته ای عظیم ، مشرف به محل تلاقی دو رودخانه رودهن و بومهن ، واقع شده است. اسلوب بنا یادآور دوره ساسانی است و حصار عظیمی از قلوه سنگ های درشت دور تا دور دژ مستطیل شکل را فرا گرفته است. در چهارگوشه ی آن نیز چهار برج توپر برای استحکام و دفاع بهتر جای دارد. پشته طبیعی که دژ بر فراز آن قرار دارد ، با شیبی تند به دره سرسبز مجاور منتهی می شود. حصارسازی و تعبیه برج به شیوه بیشتر قلعه های دوره ساسانی و پس از اسلام است و در داخل آن اتاق ها ، تالارها و آب انبارهایی وجود دارد . در محوطه دژ سفال های متنوع از دوره ساسانی به بعد مشاهده می شود. به نظر می رسد که این برج در طی قرن ها مورد استفاده بوده است.

دژ رشکان

یکی از دژها و قلاع محافظ هسته اولیه ری که در چهار سوی ری ساخته شده بود، دژ رشکان است. این دژ در چهار راه خط آهن بر بالای کوه استوار برجای مانده است. دژ رشکان با ساختاری متشکل از لاشه سنگ و ساروج ، از نظر قدمت متعلق به دوره اشکانیان است. این دژ در گذشته با انتساب به «فخرالدوله بن رکن الدوله دیلمی» فخرآباد نامیده می شد. فخرالدوله این بنا را که در جریان فتح ری به دست مسلمان ها ویران شده بود ، مرمت کرد. در این قلعه کاخ ها ، اموال گرانبها و اسلحه خانه هایی وجود داشت. بخش های اصلی قلعه تا زمان قاجار نیز برجای بود ، اما امروزه قسمت اعظم آن تخریب شده است. دیوارهای غربی این دژ دارای سوراخ هایی برای تیر و کمان است.

قلعه تبرک

برفراز کارخانه آجر نسوز امین آباد کوه کوچکی واقع بوده که در ادوار کهن به آن طبرک می‌گفتند وآن به سبب وجود قلعه ای با همین نام بود که به امر طغرل سوم خراب و با زمین یکسان شد و دیگر اثری از آن بجای نمانده. قلعه تبرک امین آباد از بناهای قرون نخست اسلامی است که داخل بارو ( دیوار بلند و مستحکمی که به عنوان حفاظ دور شهر می کشیدند) و حصار قرار داشت و از دوران خلفای عباسی برجا مانده بود. این قلعه تخریب شد و امروزه به دلیل وجود برج نقاره خانه بر فراز آن ، به «کوه نقاره خانه» معروف است.قلعه تبرک در داخل بارو و حصار ری قدیم قرار دارد . 

قلعه سرخ حصار

در دامنه ارتفاعات مشرف به بیمارستان سرخه حصار واقع در حاشیه شرقی تهران ، سر راه تهران – آبعلی ، قلعه ی کوچکی برجاست که فاصله آن تا جاده آسفالته یک کیلومتر است. اضلاع این قلعه حدود 15 متر است و دو برج نیمه مدور در اضلاع شرقی و جنوبی آن مشهود است. قلعه متعلق به قرن 5 و 6 هـ . ق یعنی دوره سلجوقی است و مصالح به کار رفته در آن سنگ ، لاشه ، قلوه و گـِل است.

قلعه کی قباد

این قلعه در فاصله سه کیلومتری شمال غرب روستای «هرنج» طالقان بر فراز کوه قرار دارد و مربوط به دوره اسماعیلیه است.

از این قلعه اکنون جز بقایای دیوارهایی از ملات ساروج چیزی باقی نمانده است. حد فاصل دیوار شرقی و غربی حدود 100 متر است و در وسط محوطه ، آثار یک حوض سنگی به چشم می خورد که به احتمال زیاد برای جمع آوری آب باران و برف مورد مصرف بود. سفالینه های جمع آوری شده از سطح تپه به قرن پنجم هـ . ق تعلق دارد.

قلعه گبری

این قلعه از قلاع محافظ هسته اولیه ری است که در حد جنوب شرقی ری قدیم و میدان معلم ری امروز ، واقع است . از آثار معماری این قلعه تنها یک چهار دیوار به مساحت دو هکتار با دیوارهای مرتفع از 10 تا 13 متر ، همراه چهار برج دیده بانی باقی است. قدمت این قلعه به دوره اشکانیان – حدود 2250 سال پیش – می رسد.

قلعه امامه  یا قلعه مازیار

روستای امامه یکی از روستاهای خوش آب و هوای اطراف تهران و شهرستان شمیرانات است. این روستای زیبا یکی از خوش آب و هوا ترین روستاهای اطراف تهران است که از قضا در خود، آثار باستانی ارزشمندی را نیز جای داده است. قلعه ی امامه و یا در اصل قلعه ی مازیار، از جمله همین آثار باستانی است که قدمت آن به بیش از هزار سال پیش باز می گردد. کمتر کسی از وجود آن اطلاع داشته باشد.این روستا در ۵ کیلومتری شرق راه اصلی تهران به شمشک و نرسیده به فشم واقع است و در حال حاضر راه آن ماشین رو شده است.  قدمت این قلعه برای چندهزار سال پیش است و بنابر مستندات تاریخی موجود، به دست مرداویج یا همان مازیار زیاری یکی از حاکمان وقت، در زمان حکومت سلطنتی زیاریان ساخته شده است. امامه در زمان های قدیم به سبب داشتن راهی صعب العبور اما استوار، پناهگاهی مناسب به حساب می آمده و جایگاهی برای پناه گیری خیلی از حاکمان محسوب می شده است. همچنین این روستا در زمان هایی دور به علت سختی زندگی در آن به تبعید گاهی برای عده ای از مبارزان مازندرانی و گرجستانی تبدیل شده بوده در حال حاضر از قلعه ی مازیار اتاق ها، برج و بارو، حصار دفاعی، غار، قنات، ارگ و جایگاه حاکم نشین آن باقی مانده است. در شمال شرقی این قلعه، در امتداد رودخانه با فاصله ای در حدود ۳ کیلومتر از جاده ی اصلی در ارتفاعی از صخره قرار گرفته است. در ساخت این قلعه از سنگ لاشه، ساروج، ملات و گچ سنتی استفاده شده است و به همین علت این قلعه جز قلعه های مستحکم این منطقه است.

دیگر قلعه های استان تهران : قلعه حصار قاضی ورامین از دوره ایلخانی ، قلعه خاوه ورامین ، قلعه قاسم آباد ورامین ، قلعه خیرآباد ، قلعه قشلاق دوتویهدر 30 کیلومتری ری با طاق های سبک قاجار و پهلوی و آثار سفالینه مربوط به سلجوقی ، قلعه ایرج در شمال روستای عسگر آباد عباسی ورامین از قلاع ساسانی ، قلعه جلیل آباد از توابع ورامین و ...

برج علاءالدین

برج نقاره خانه

بقایای مرکز شهر سلجوقیان

تپه گبری(گنبد مرداویج)

دژ رشكان

زندان هارون

قلعه ایرج

قلعه طبرک و بارو و حصار قدیم

كاروانسرای عباس آباد

کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای رباط کریم

در سراسر تاریخ معماری ایران، تا رسیدن به اقتباس سبک فرانسوی در معماری قلاع و حصارهای شهر در اوایل قرن سیزدهم، خصوصاً در خوی و تهران، می‌توان ردیابی کرد.در طول تاریخ ایران، استحکامات بیشتر برای محافظت از قلعه‌ها ساخته می‌شد، زیرا قلعه هم اقامتگاه شاه و درباریان بود و هم مردم محل می‌توانستند با اغنام و احشام خود در آنجا پناه بگیرند.از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد، پیرامون دهکده‌ها نیز حصار کشیده می‌شد، این کار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود، ولی بعدها عمدتاً برای دفاع در مقابل هجوم دشمنان صورت می‌گرفت.

در سراسر این سرزمین بقایای حصارهای محکم دهکده‌ها و قلعه‌های مسکونی را می‌توان یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است.