ایزد رشن و جایگاه او در دین زرتشتی

در یزدانشناسی زرتشتی، اهـورامزدا در رأس سلسـله مراتـب وجـود، قـرار دارد. پـس از او شـوند و بزرگ موجودات دیگري حضور دارند که امشاسـپندان خوانـده مـی شوند و بزرگترین فرشـتگان هسـتند. ایـن فرشـتگان اهـورامزدا را در امـر آفـرینش یـاري مـیدهنـد. پـس از آفـرینش امشاسپندان، اهورامزدا ایزدان را میآفریند که هر یک به نسبت جایگاه خود، نقشـی ویـژه را در نبرد جاودان میان نیروهاي خیر و شر برعهده دارند.

 بعضی از این ایزدان ماننـد آناهیتـا و مهر خدایان پیش زرتشـتی و باسـتانی انـد، گروهـی دیگـر همچـون خورشـید و آسـمان بـا پدیده هاي طبیعی مرتبط اند و برخی مفاهیم تجریدي و اخلاقی هستند که تشخص یافته انـد. رشن نیز از جمله این ایزدان است. در متون زرتشتی این ایزد با صفات گوناگون نامیده شده است و کارکردهاي متنوعی را بر عهده دارد.

بویس؛ رشن را تجسم اندیشه ي میداند که در اسم عام ( داوري کـردن «با معناي » رشنو  («یا کسی که داوري می کند نهفته است. او با اشاره بـه ایـن کـه در اسـامی مقـدس فارسـی باستان در پایان سده پنجم پیش از میلاد از این ایزد با احتـرام یـاد شـده اسـت، رشـن را از ایزدان پیشازرتشتی می داند که با مهر پیوستگی داشته و همراه با بیانگر جنبـه » ارشتات  هـاي حقوقی و قضایی اهورا است  بویس.1374

رشن در اوستا

 پیش از این که به جایگاه رشن در متون اوستایی بپردازیم باید اشاره مختصـري بـه جایگـاه این ایزد در اندیشه هاي پیش زرتشتی داشته باشیم. براساس تحلیل پژوهشگران حوزه اساطیر هندواروپایی، یکی از اصلی ترین جلوه های این فرهنگ این بوده است که هر نیروي ناپیدا را عینی تصور کنند. در حقیقت مردم روزگار باستان آن چه را ما تجریدي می انگـاریم، نـوعی نیرو و توانایی می پنداشتند. به طور مثال ( شـهامت )یـا ( عـدالت ) را نـوعی نیـرو و توانـایی می پنداشتند. اما چگونگی تبدیل این توانایی ها به امور الهی  و پرسـتش آنهـا بـر مـا پوشـیده است (بویس، ).1374

برخی یافته ها نشان می  دهد که رشن از جمله ایزدانی بوده که پیش از زرتشت نیز سـابقه پرستش داشته است . در نبود نظری هاي قطعی در خصوص دین هخامنشیان، محققان اشارات موجود به برخی از ایزدان را در دوره هخامنشی با ادیان پیش داننـد و از این رو رشن را نیز  از ایزدان پیشزرتشتی قلمداد مـی کننـد.

نقش رشن چه بوده است ؟

-1 نقش اصلی او که در اوستا و رشن یشت بـر آن تأکیـد شـده حضـور در مراسـم ورvarah اوستایی است. در بندهاي نه تا سی هفت از رشن یشـت بـه یـاري فراخوانـده میشود. در بندهاي پنجاه وچهار و پنجاه وپنج از فرگرد چهارم وندیداد 4 نیز به گونه خاصی از مراسم ور شامل نثار آب گوگرددار براي اثبات بی گناهی اشاره شده که در آن از رشـن و مهرنام برده می شود.

ور اصطلاحی است که به نوعی آزمایش آیینی اشاره می کند که توسط محاکمه شونده  براي اثبات حقانیتش به کار گرفته میشود. در بند سه رشـن یشـت، اهـورمزدا بـا زرتشـت درباره چگونگی انجام ور سخن میگوید.

.2 نقش دیگري که براساس متون اوستایی میتوان براي رشن متصور شد، جنگـاوري و حضور و ستایش این ایزد در نبردها است. در مهر یشـت ( 10/41 ) رشـن در کنـار مهـر و سروش درهم افکننده صفوف رزم تصویر میشود.

 -3 علاوه بر وجه داوري و حضور در رزم، میتوان نقش اجتماعی دیگري را بـراي ایـن ایزد متصور شد. مطابق این کارکرد، ایزد رشن در کنار برجیه (اوستایی -bərəjiia (ایزد موکل دانه ها و غلات و نمانیه(اوستایی -nmāniia) ایزد موکل خانه نقشی مشابه آنها ایفا مـی کند

بـرخلا ف متـون فارسـی میانـه کـه نقـش اصـلی رشـن، بـه عنـوان یکـی از داوران در فرجام شناسی فردي پس از مرگ برجسته است، در رشن یشـت هـیچ اشـاره مسـتقیمی بـه خویشکاري او به عنوان یکی از داوران روز رستاخیز نشده اسـت؛ البتـه بـه نظـر می رسد میتوان اشاراتی را که در این یشت به آیین ور شده با اشاره به موارد رودخانه ای از فلـز گداخته در گاهان (یسن 30/7 ،32/7 ،51/9 ) مرتبط دانست؛ چراکه مطابق متن گاهان، افـراد باید از رودخانه فلز مذاب عبور کنند تا نیکوکاران سالم از آزمایش به درآیند. فرآیندي که به آزمایش متهم براي اثبات حقانیتش در آزمون ور شباهت بسیاري دارد.

همراهان رشن

 سه ایزد در اوستا رشن، مهر و سروش سه گانه اي جدانشدنی را تشکیل مـی دهنـد. ایـن سـه ایزد تا روز رستاخیز براي داوري همواره در کنار هم هستند و یشتها و روزهاي متعلق بـه آنها نیز در کنار است.قرار گرفته  است.

نکته جالب توجه این اسـت کـه در رشـن یشـت هیچ ذکري از مهر و سروش همراهان همیشگی این ایزد به میان نیامده است.. نوشته های فارسی میانه نیز موارد مکرري از همراهی این سه ایزد را نشان طور مثال، مطابق کرده 60 از کتاب سوم دینکرد چشم مرد پارسا، از راه چشم با خوب چشمی خورشید دومین اسـت و هـم سـازگار بـا ایزد است؛ گوش مرد پارسا، از راه گوش، زمانی که در خوب نیوشیدن همچون سروش همسازگار با ایزد است؛ زبان مرد پارسـا، و از راه زبـان، زمـانی کـه در راسـت گفتـاري همتراز رشن است، همسازگار با ایزد است (فضیلت، ) 1381:1

-107، 1396 بهار و تابستان، اول، شمارة هشتمسال 124