آیین باور _آشنایی با آداب و رسوم و جشن های ملی در هر کشور و قومی، نوعی توانمندی و مهارت شناختی به ما می دهد که می توانیم برپایه آن با فرهنگ مردمان ارتباط بیشتر و درست تری برقرار کرده در رشد و بالندگی اجتماعی و مدنی کوشا تر باشیم. این به معنای تعصب و نژاد گرایی نیست بلکه درباره دانسته ها و مهارت ها و پیوندی فرامرزی و فرا جغرافیایی است زیرا ایران نه در محدوده امروز که در محدوده تاریخ انسان گُنجیده است. برای اینکه ملتی در تفکر عقیم شود، باید هویت فرهنگی تاریخی را از او گرفت. فرهنگ مهم ترین عامل در حیات، رشد، بالندگی یا نابودی ملت ها است. هویت هر ملتی در تاریخ آن ملت نهاده شده است.
جشن مهرگان دومین عید مهم ایرانیان پس از عید نوروز در دوره باستان، اگرچه در سایه قرار گرفته است ما را به عنوان رسانه ای که به آداب و رسوم ایرانی می پردازد،  برآن می دارد تا داستانش را، هر بار به هر هرزبان که شاید و باید برایتان بازگو کنیم.

جشنی که 16 تا 21 مهر ماه هر سال برگزار می شد . شانزده مهر عید عوام و بیست و یک مهر عید خواص بود.(مانند نوروز خاصه و نوروز عوام)

 منشا پیدایش جشن های مهرگان بنا به نقل منابع قرون نخستین اسلامی، پیروزی فریدون بر ضحاک و مربوط به زمانی بوده است که اقوام ایرانی و هندی با هم زندگی می کرده اند.

 مراسم مهرگان در قرون اول تا چهارم هجری هم برگزار می گردید. خلفای اموی و عباسی برای کسب منافع اقتصادی و ایجاد مقبولیت در بین مردم ایران از آن حمایت می کردند و بزرگان ایرانی حفظ سنت های بومی خویش را در برگزاری این جشن ها می دانستند . بعضی از زاهدان مسلمان از جشن های مهرگان و اقدامات برگزار کنندگان مراسم اظهار تنفر می کردند؛ اما مسلمانانی هم بودند که برگزاری این مراسم را با ارزش های دینی مغایر نمی دانستند. 

انعکاس برگزاری این مراسم در چهار قرن اول اسلامی، به صورت پراکنده در منابع ذکر شده است. کتاب های مستقل درباره مهرگان در قرون نخستین اسلامی نوشته شده که منقولاتی از آن در کتاب های فتوح، تواریخ عمومی، دایره المعارف ها و تواریخ محلی و انساب موجود است.فرهنگ، 68؛ زمستان 87؛ صص 257-282

در اينكه چرا اين جشن‌ها در شـانزدهم مهرمـاه برگزار مي‌شود، مطالبي در منابع ذكر شده است كه از روي آنها نمی توان به‌صـورت قطعـی در ايـن بـاره نظـر داد. واقـع شـدن روز مهـر در مـاه هم نـامش را برخـي سـبب جشن گرفتن آن دانسته اند (همان، ص 27). در همة ماه هـا، نـام روزي از مـاه كـه بـا نـام خود ماه مطابقت داشت، مبارك بود و آن روز جشن گرفته مي شد. تمـامي سـي روز ماه، نام هاي خاصي داشتند.

مسعودي در كتاب ارزشمند مـروج الـذهب، دربـارة پيـدايش مهرگـان نوشـته اسـت: «بـه اعتقـاد ايرانيـان، يكـي از پادشاهان ظالم ايران كه مدتي فرمانروايي كرد، مهر نام داشت و ستمگر بـود و چـون جان داد، جشن گرفتند. نام وي مهر بود و چون جـان داد، مهرجـانداد گفتنـد و ايـن روز را روز اول زمستان ناميدند (مسـعودي، :1409 2 181/).

 بلعمي در اين زمينه روايتـي نقل كرده است كه در تاريخ طبري نيسـت. وي نـام مهرگـان را مربـوط بـه مـاه مهـر مي داند: چون كاوه تاج بر سر افريـدون نهـاد، روز مهـر بـود و جشـن مهرگـان از آن جهت گرفته شد و چون افريدون بر تخت نشست، عدل و داد بگستريد و مهر او اندر جهان منتشر شد (بلعمي، 78ـ:1373 105/1). 

همچنين در روايت ابن اثير آمـده اسـت كـه در شانزدهم مهرماه، مهرگان [افريدون] آمد براي كشتن كسي كه مردم را می كشـت (ابـناثيـر، :1965/1385 76/1). 

در نتایج ریشه یابی برگـزاری جشـن، موضـوع تسـلط افريـدون بـر ضحاك و اسيركردن و به بندكشيدن وی و فرستادنش به دماوند تقريباً در عموم منابع ذكر شده است. در اوستا هرجا سخن از فريدون است، از تسلط، درگيری و برتری او بـر آژيدهـاگ (ضــحاك) يـاد شــده اسـت (اوســتا:1382، ،370 ،416 ،422 ،432 444). 

فردوسی نيز جشن مهرگان را به زمان فريدون مربوط دانسته است:
 فريدون چو شد بر جهان كامگار 
نـــدانست جــز خويشتن شهريار
بــه رسم كـيان تاج و تخت مهی
 بــياراست بـــا كــاخ شـاهـنشهی
 بــه روز خــجسته سـر مــهرماه 
بــه سر بـرنـهاد آن كــياني کلاه
(فردوسي، :1375 134-5)  

دربارة نام مهرگان، محققان تحليل‌های مختلفی ارائه داده اند مانند:

 جشن به مهـر يـا ميترا ــ ايزد باستانی ايرانی ــ نسبت داده می شـود (رضـی، :1358 275). 

مهـر از ايـزدان مهم مطرح‌شده در اوستا است؛ معنای آن دوستی و رعايت عهد و پيمان بـوده و مهـر نيز طرفدار دوستی و راستی و درستی بوده و دشمن دروغ معرفـی شـده اسـت (صـفا، بيتا20:). 

برخی نيـز بـه لحـاظ لغـوی، مهـر را بـه معنـای خورشـيد و مهرگـان را روزی می دانند كه خورشيد در همه عالم طلوع كرده است (بيرونی، :1422 273).

 اين ديـدگاه را صفا رد كرده است (صفا، بيتـا: 21). 

بزرگان ايرانی و مهرگان در قرون نخستين اسلامی

 برخی از بزرگان و شخصيت‌هاي مهتر ايرانی بـا وجـود اعتقــاد بــه ديــن مبــين اســلام، اعيــاد نــوروز و مهرگــان را جشــن مــی گرفتنــد و در بزرگداشـت آن اهتمـام مـی ورزيدنـد و برگـزاری جلسـات گرامی داشـت آن اعيـاد، منافاتی با عقايد اسلامی آنها نداشـت. فضـل بـن سـهل سرخسـیي از مـداحان مهرگـان حمايت مالی می كرد و يكبار همة هدايای مهرگـان را بـه مـداحی بخشـيد (زمخشـری، :1412 465/2). قابوس بن وشمگير ــ كه اجداد وی هم بر تاريخ گذشتة ايرانيـان تأكيـد داشتند و خـود از بزرگـان ادب عربـی محسـوب مـی شـد ـــ در روز مهرگـان دربـين شاعران گندم تقسيم می كرد (ياقوت‌الحموی :1423، 286/5). م