آیین باور - اهدای پیکر، جسد، کالبد.. هر نامی که برآن بگذاری اقدامی شجاعانه و اندیشمندانه و قابل احترام است که چنانچه فرد اهدا کننده در زمان حیات خویش بر آن صحه گذاشته و مراحل محضری و قانونی آن را طی کرده است، بازماندگان بیش از مواقع دیگر باید برانجام آن متعهد باشند. زیرا این آخرین عهدی است که با دیگری بسته و پیمانی که در راه آرامش روح اوست نباید شکسته شود.

نمی دانم در این مورد چیزی شنیده، اطلاعاتی دارید یا خیر اما خود به عنوان کسی که در زمان حیات آگاهانه فرم اهدای کالبد به منظور آموزش دانشجویان پزشکی را پرکرده ام مایلم بازماندگانم به آن احترام بگذارند. 

اگرچه مطابق قوانین ایران«اهدای جسد، معمولا تصمیمی است که اولیای قانونی فرد "درگذشته" می‌گیرند، زیرا که او اختیار و اراده تصمیم گیری در مورد پیکرش را ندارد، مواردی هست که فرد قبل وفات خویش آگاهانه، وصیت می‌کند تا در فهرست اهدا کنندگان بالقوه پس از مرگ قرار گیرد. پس مایلم بگویم من که در زمان حیات بدنم نبردگاه خواستن ها و نخواستن‌هایم بود، بودن و نبودنم را با آن به چالش کشیدم و من شدم، پس از مرگ نیز آن را به خودم بسپارید.زیرا دلایل عقلانی و منطقی خویشم مرا به این تصمیم واداشته است. 

شاید مایلید بدانید چگونه می شود در فهرست داوطلبان اهدای کالبد قرار گرفت؟

فرد داوطلب با واحد اهدای کالبد بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی تماس می گیرد. از شرایط اهدا آگاه می شود. فرم های مربوط را تکمیل و کارت داوطلب اهدای پیکر را دریافت کند؛ البته در این شرایط نیز بعد از درگذشت فرد داوطلب، مرکز تحقیقات پزشکی قانونی با خانواده نامبرده مرتبط شده و سایر اقدامات قانونی انجام می‌شود.» در سازمان پزشکی قانونی تفاهم نامه‌ای با دانشگاه های علوم پزشکی وجود دارد که بر اساس آن کالبد را دریافت می کنند. 

سرنوشت اجساد اهدا شده به دانشگاه‌ چه می‌شود؟

« اهدای جسد سه نوع است و یکی از آنها اهدا برای مقاصد آموزشی است. در واقع، نجات جان انسان ها در گرو آموزش و تربیت پزشکان و پرستاران و کادر درمانی مسلط و با تجربه ای است که در شرایط ویژه به موقع و درست اقدام می کنند پس نیازمند روش آموزشی هستند که جزئیات آناتومیک کالبد انسان را دقیقا همانطور که هست و نه در شرایط شبیه سازی شده به آنها نشان دهد پس این یک تصمیم مهم و قابل تقدیر است.»

دکتر کرمانیان مدیر گروه تشریح دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی البرز، اولین کسی بود که در این باره با او به گفتگو نشستم . هر آنچه که ذهنم را به خود مشغول کرده بود پرسیدم و این بانوی خوش رو، با حوصله تمام پاسخ داد. از ازرش وجود این کالبدها برای ارتقای دانش جراحان و دندانپزشکان گفت و از خیلی چیزهای دیگر . او گفت دانشگاه علوم پزشکی البرز از سال 1390 پذیرای اهدا کنندگان و خیرین گرامی بوده اما بسیاری اهدا کنندگان نمی دانستند در استان البرز هم این امکان وجود دارد و برای اهدا به دانشگاه تهران مراجعه کردند و از طریق آن دانشگاه به ما معرفی شدند. 

او گفت تعداد پیکرهای اهدایی این دانشگاه تاکنون به 35 رسیده  و به لحاظ آماری با سایر دانشگاه های بزرگ کشور برابریم. تعدادی از بزرگواران هم در حال حاضر به رحمت خدا رفته اند و پیکرشان به دانشگاه علوم پزشکی تحویل داده شده است.

دکتر کرمانیان گفت:  قبول دارم ابهاماتی در مورد این اقدام وجود دارد که توضیحات من می تواند برخی از آنها را برطرف کند. از جمله اینکه هر کسی تمایل داشته باشد در استان البرز به این امر خدا پسندانه اقدام کند می تواند مستقیم به گروه تشریح دانشکده پزشکی در خیابان بوعلی کرج مراجعه کند.فرم ویژه را تحویل بگیرد و پس از پر کردن و تایید محضری در دفاتر اسناد رسمی دو نسخه تهیه می شود که یکی نزد ما و دیگری نزد شخص باقی می ماند.اطلاعات فرد تبادل می شود تا هرگاه تقدیر الهی بود  توسط فردی از اعضای خانواده که در جریان امر هست اقدامات لازم انجام شود. اگر فرد اهدا کننده اطرافیان خود را در جریان قرار ندهد،  بعد از فوت این اهدا انجام نمی شود زیرا نمی دانند که باید با ما تماس بگیرند. چنانچه موارد این چنینی هم وجود داشته ما تماس گرفتیم و متوجه شدیم داوطلب دوسال پیش فوت کرده و دفن شده است.

دکتر کرمانیان تایید کرد که پس از اطلاع از فوت فرد، از سوی دانشگاه علوم پزشکی با پزشکی قانونی تماس گرفته و مراحل تحویل پیکر به دانشکده پزشکی، بر اساس نامه محضری موجود انجام می شود.تاکنون 35 نفر کالبد اهدا کرده اند. خانمها بیشترین اهدا کننده هستند. در استان البرز یک سوم علاقمندان به اهدای کالبد را خانمها تشکیل دادند. رنج سنی اهدا کنندگان استان از 50 تا 80 سال است اگرچه هیچ محدودیت سنی، بیماری برای این کار وجود ندارد. اما قطع عضو مانع اهداست زیرا عمل فیکس به خوبی انجام نمی شود. 

همچنین او در پاسخ به اینکه چه کسانی بیشتر داوطلب اهدای تمام بدن خود هستند گفت: در تمام دنیا هرچه تحصیلات بالاتر، تمایل به اهدا بیشتر است در بین اهدا کنندگانی که ما داشته‌ایم هم غالبا دارای مدارک تحصیلی لیسانس به بالا بودند، تعدادی از بزرگواران معلمهای بازنشسته بودند که می گفتند مایلند آموزش را بعد از حیات نیز ادامه بدهند.از خانم خانه دار تا پزشک در میان فهرست داوطلبین وجود دارد.

یکی از شگفتی های علم بیولوژی اینجا آغاز می شود. به گفته مدیرگروه تشریح دانشکده پزشکی البرز که خود دانش آموخته آناتومی است، مراحل آماده سازی پیکر برای آموزش گاه تا یکسال طول می کشد، یعنی حداقل تا یک سال اول نمی توانیم از آن برای آموزش استفاده کنیم.

همچنین مراحل آماده سازی شامل قرار دادن کالبد در حوضچه فیکس است که کاملا ضد عفونی می شود، بافتها خاصیت فساد پذیری و تجزیه خود را از دست می دهند تا جایی که بدون دستکش هم می توان با آن کارکرد. حتا اگر خوب نگهداری شود سالیان سال یعنی تا 15 سال قابل استفاده است.

یکی از دغدغه های خودم بحث اخلاقی و احترام کالبد اهدایی بود دکتر کرمانیان اطمینان داد که دانشجویان برای این مورد توجیه شده آموزش می بینند. زیرا این مورد برای ما بسیار مهم است . در بدو ورود سالن تشریح نیز تابلویی نصب شده که بر روی آن نکات الزام آور برای دانشجویان قید شده است .  عکاسی و فیلم برداری مطلقا ممنوع است. قبل ورود دانشجویان وسایل و موبایلها را در کمد قرار می دهند و اساتید حین کلاسها نظارت جدی براین مورد دارند. همچنین هنگام کار و تشریح با جسد فقط ناحیه ای که برای آموزش آن جلسه لازم است باز می شود. نواحی دیگر بدن کاملا پوشیده است. دانشجویان پزشکی،دندانپزشکی، پرستاری و حتی دارو سازی از ترم اول واحد تشریح دارند.همواره اول جلساتی که تشکیل می شود به آنها یاد آور می شویم این کالبد اولین بیمار شماست. بنابراین بحث اخلاق بسیار مهم است و باید به گونه ای باآن برخورد کنید که گویی با بیمارتان مواجه هستید. یعنی همانطور که در مواجهه با بیمار نباید قسمتهای اضافه بدن او را ببینید یا لباسش را کنار بزنید اینجا هم باید رعایت کنید. از گفتن سخنان لهو و بیهوده و خنده های بیجا منع می شوند. وقتی کلاس تشریح تمام می شود، مجددا بافت ها سرجای خود قرار می گیرند جسد کاملا با پارچه و مشمع پوشیده می شود، همه این مراحل برای دانشجو نمره کلاسی دارد و باید به درستی انجام شود.

دکتر کرمانیان همچنین در اهمیت نقش جسد برای آموزش گفت: مقالات بین المللی همه متفق القول معتقدند که هیچ مولاژ یا وسیله کمک آموزشی غیر طبیعی نمی تواند جای جسد را برای آموزش پزشکی بگیرد. زیرا رو به رو شدن با بافت طبیعی و مجاورت ها فقط در یک کالبد واقعی قابل رویت است. خوشبختانه دانشگاه نوپای ما با داشتن تعداد کافی جسد امکان آموزش دانشجویان تخصصی  ارتوپدی،جراحی، مغز و اعصاب و بیهوشی را نیز دارد. فیدبکهای خوبی گرفتیم . دانشجو به جای اجرای اولین جراحی خود روی بیمار واقعی که احتمال خطا هم وجود دارد بر روی جسد آموزش می بیند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد همانطور که پژوهش ها و مقالات می گویند: به ویژه دانشجوی پزشکی و دندانپزشکی باید بافت ها را در موقعیت سالم سرجای خودش ببیند تا بهترین آموزش را داشته باشد.

مایلم تاکید کنم برخی از بزرگوارانی که اهدای جسد را انجام دادند دارای بیماری هایی بودند و مایل بودند تشریح و آموزش روی کالبد آن ها در راه کشف درمان آن بیماری خاص استفاده شود.

او گفت اهدای جسد موردی جهان شمول است شرکت های خصوصی ورود می کنند براساس اعتقادات فرد و وصیتش عمل می کنند. هچنین براساس 30 سال فعالیت مرتبط می گویم واردات جسد شایعه ای است که صحت ندارد.  بعد انقلاب فقها مشکل فتاوی قدیمی و جایز نبودن تشریح جسد مسلمانان را حل کردند. حضرت امام هم تاکید کردند اگر به قصد آموزش باشد تشریح جسد مشکلی ندارد. مراحل غسل میت هم برای آنها انجام می شود. از باب فقهی و حقوقی هیچ مشکلی وجود ندارد.

نکته بسیار مهم دیگر این است که بعد اتمام کار باجسد زمانی که دیگر امکان ادامه آموزش روی کالبد مفید نیست به درخواست برخی خانواده ها استخوان ها برای دفن و برگزاری مراسم مورد نظر تحویل می شود.هر چند سال که طول بکشد . همانطور که اشاره کردم خوب نگهداری شود تا 15 سال هم سالم می ماند و پروسه فیکس مانع ابدی فساد جسد است تقریبا مانند مومیایی است.  اما به دلیل بریده شدن و خرد شدن متعدد از نظر آموزشی قابل استفاده نیست . بازماندگان در جریان قرار می گیرند. قطعات را هم در صورت تمایل تحویل می دهیم. اما اگر در وصیت قید شده باشد که تمایلی به دفن ندارنداستخوانها هم برای ساخت مولاژ استفاده می شوند.

تاکنون در دانشگاه ما کالبدی در مرحله اوت قرار نگرفته است. یکی از آنها نزدیک این مرحله است که خانواده درخواست تحویل دارند. و کیس دیگری داشتیم در زمان حیات اینجا آمدند و قید کردند تمایلی به دفن ندارند و خواستند از استخوانهایشان هم استفاده شود. 

در پایان مایلم تاکید کنم اهدا کالبد از اهدای اعضا بسیار بالاتر است . پشت ساختمان دانشگاه بوستانی درست کردیم با عنوان بوستان اهدا و به یاد همه کسانی که اهدا عضو یا کالبد داشتند نهالی کاشتیم و اسمشان را بر روی آن زدیم. سال گذشته نیز مراسمی برای تقدیر از افراد اهدا کننده برگزار شد. با دانشجویان مستقیم گفتگو کردند و تاثیر این عمل بزرگ در امور آموزش را از زبان آنها شنیدند. 

کثرت جسد این امکان را به دانشجویان می دهد که بافت های سالم تری را ببینند و بافت طبیعی بدن را در وضعیت نرمال تری ببینند. زیرا وضعیت کالبد آماده سازی شده کاملا شبیه بدن طبیعی است تنها تفاوت آن عدم خونریزی هنگام برش است. خون لخته شده درون رگها وجود دارد، بافتها فقط کمی تیره تر شدند اما تمام عناصر به صورت طبیعی وجود دارند. یک دانشجوی جراحی لایه به لایه بدن را باز می کند و عضو مورد نظر را برش می زند و لمس می کند و مواردی را که با خواندن و دیدن تصاویر متوجه نمی شود اینجا می آموزد. باید قدر این اقدام نیکوکارانه را دانست زیرا می تواند نسلها باقی بماند. 

دانستنی های لازم:

برای مراحل فیکس و ضد عفونی کردن کالبد، شریان ران جسد را باز و عروق را خالی می‌کنند، مایع فیکس (ترکیبی از فرمالین، گلیسیرین، اسیدفنیک و چندماده دیگر) به آن تزریق می‌شود. جسد پنج، شش ماه در این اتاق و در حوضچه فیکس مهمان است تا مایع کاملا در آن نفوذ کند. در این روش، آنزیم‌های تخریب کننده جسد ترشح نمی‌شوند و باکتری‌ها فرصت فعالیت پیدا نمی‌کنند، از بوی تعفن هم خبری نیست. یکی از بوهایی که اتاق تشریح را نیازمند هواکش می‌کند، مربوط به ماده فیکس است. اگر تعداد جسد‌ها زیاد باشد –که نیست- در یخچال‌های نوبت می‌مانند. بعد به اتاق تشریح می‌روند تا کار تدریس را با آن شروع شود.

پشت سر موفقیت هر پزشک متخصص، علم آناتومی نهفته است

در اتاق تشریح چه می گذرد و چرا کاری که جسم بی‌جان ما انجام می‌دهد، تدریسی فداکارانه است؟ 

دکتر حقیر، استاد آناتومی " می گوید: وقتی متوفی وارد اتاق تشریح می‌شود، ابتدا برایش فاتحه می‌خوانیم. بعد عضوی را که می‌خواهیم تشریح کنیم، از زیر کاور بیرون می‏‌آوریم. کاور، پارچه خیسی است که دور جسد بسته و روی آن پلاستیک کشیده می‌شود. ما ترجیح می‌دهیم جسد را مرطوب نگه داریم، چون تشریح جسد خشک کار سختی است. خب فرض کنید می‌خواهیم دست را تشریح کنیم.ابتدا پوست را بر می‌داریم؛ لایه لایه اعصاب سطحی را بررسی می‌کنیم؛ بعد می‌رسیم به بافت زیرپوستی و عضلات و اعصاب. به این شیوه دانشجو‌ها تک تک اندام‌ها و عملکرد آن‌ها را یاد می‌گیرند. دانشجو وقتی می‌تواند بیماری را پیدا کند که بداند بدن نرمال و سالم چطوری است. تمام رشته‌های مرتبط با علوم پزشکی از دندان پزشکی و فیزیوتراپی و مامایی و پرستاری گرفته تا بینایی‌سنجی و شنوایی‌سنجی و علوم آزمایشگاهی و خلاصه همه شاخه‌های مرتبط، باید آناتومی بدانند. یکی از بخش‌های مهم آناتومی، تشریح است که در آن، جسد به فارغ‌التحصیلان آینده می‌آموزد چطور آسیب‌شناسی کنند و جان بیمار را نجات بدهند. پشت سر فلان متخصص مشهور که همه کارش را تحسین می‌کنند، آناتومی نهفته است. او اگر پایه آناتومی قوی نداشته باشد، نمی‌تواند از پس چالش‌های حرفه‌اش بربیاید. مثلا اگر یک عمل جراحی با برش‌های روتین قابل انجام نباشد، جرات ایجاد برش‌های تازه را نخواهد داشت.فرق یک جراح خیلی خوب با جراح معمولی این است که جراح خوب می‌گوید من با این برش معمول چهار سانتی‌متر شکم بیمار را باز می‌کنم؛ اگر سمت دیگری از بدن بیمار را یک سانتی‌متر برش بزنم، می‌توانم همین عمل را بدون هیچ مشکلی انجام بدهم. کسی که می‌خواهد برش جراحی جدیدی ایجاد کند، باید کاملا بداند زیر چاقو چه چیزی قرار گرفته است که شریان یا عصبی را قطع نکند."

جسم ما به هر حال از بین می‌رود فقط، چون اتفاقات زیر خاک جلوی چشم نیست، تصویر دردناکی از آن وجود ندارد. ما در دانشگاه، با نهایت احترام با پیکر‌ها برخورد می‌کنیم؛ هم به عنوان انسانی که فوت کرده و هم به عنوان فردی که خودش را وقف علم کرده است. 

اهدای کالبد، جان چند نفر را نجات می‌دهد؟

در تمام گروههای آناتومی مکانی به نام سالن مولاژ وجود دارد که در آن برای آموزش قسمت های مختلف بدن از مولاژ‌ها یا همان مدل‌های پلاستیکی استفاده می شود. این مولاژهادر آموزش پزشکی، ضروری و مفید هستند، ولی هیچ چیز جای جسد را نمی‌گیرد. آن‌چه روی جسد آموخته می‌شود، هیچ وقت ازیاد نمی‌رود. دانشجو فردا پزشک متخصص می‌شود و عضوی را جراحی می‌کند که یک بار در زندگی‌اش از نزدیک ندیده و لمس نکرده است. هر پیکری که امروز اهدا می‌شود، به پزشکان بسیاری درس می‌دهد و این پزشکان در طول عمر کاری‌شان با تعداد غیرقابل محاسبه‌ای بیمار سر و کار خواهند داشت. نمی‌شود تصور کرد اهدای کالبد، جان چند نفر را نجات می‌دهد.