آیین باور - نزدیک به هزار سال است که شاهنامه ی فردوسی همچون گوهری تابناک فراروی محققان ، هنرمندان ، شاعران و فرزانگان این مرز و بوم و دیگر کشور های جهان بوده و نیز هست ؛ زیرا محتوای این اثر حماسی در واقع چیزی جز بیان خواست ها و آرزو ها و بالندگی های یک ملت و در نهایت ، آرمان های دلخواه مردم همه ی جهان نیست .  این کتاب عظیم ، همواره مورد تحقیق و تتبع و ترجمه قرار گرفته و جلوه گاه هنرپردازی های هنرمندان گوناگون بوده و خواهد بود .اطلاعات موجود در شاهنامه ی فردوسی ، درباره ی معماری و شهر سازی دوران پیش از اسلام را می توان به شرح زیر بیان کرد :

• · واژه های معماری و شهرسازی
• · خصوصیات معماری ایران
• · نحوه ی استفاده از فضا ها
• · نحوه ی شکل گیری شهرها

خصوصیات معماری ایران

درباره ی برخی از خصوصیات معماری ایران نیز ، نکات و اطلاعات ارزشمندی در شاهنامه وجود دارد . برای نمونه ، می توان به باغ مزار که گونه ای از انواع مزار به شمار می یابد ، اشاره کرد . باغ مزار های موجود در کشور ، غالباً به دوران پس از ایلخانان تعلق دارند که ظاهراً هیچ کدام از آن ها با طرح آن ها پدید آمده است و طرح کنونی آن ها به تدریج شکل گرفته است . بر اساس اشاره ای که در قسمتی از شاهنامه به وجود نوعی باغ مزار شده است ، می توان اظهار داشت که ممکن است پیشینه ی این نوع بنا به پیش از اسلام نیز برسد: بباغ اندرون دخمه ای ساختند سرش را به ابر اندر انداختند برابر نهادند زرین دو تخت بدان خوابگه شد گو نیک بخت در جای دیگر، به طرح گونه ای باغ اشاره شده است که آبگیری در میان آن قرار داشت . همچنین به کاخ های واقع در باغ یا به بخش اندرونی یا حرم ، اشاره هایی شده است.

ویژگی های ایوان به روایت شاهنامه

نوع دیگری از ایوان ها ، ایوان واقع در برخی از کاخ های دیوانی است که در کنار میدان حکومتی یا عمومی حکومتی قرار داشت ، مانند نمونه ای که در میدان امام در اصفهان وجود دارد . بررسی شاهنامه ی فردوسی نشان می دهد که به احتمال زیاد ، تقریباً همین الگو یا الگویی شبیه به آن در برخی از شهر های مهم در دوران پیش از اسلام نیز وجود داشته است . در چند جای شاهنامه به همجواری فضای ایوان یا کاخ بلند و میدان اشاره شده است.

ز ایوان و میدان و کاخ بلند/

ز پالیز و از گلشن ارجمند

بیاراست شهری بسان بهشت/

به هامون گل و سنبل و لاله کشت

نحوه ی استفاده از فضاها

یکی دیگر از نکات مهمی که در شاهنامه ، درباره ی فضاهای معماری و شهری وجود دارد ، اشاره به نحوه ی استفاده از برخی فضاهاست . چگونگی استفاده از ایوان ، کاخ باغ و مانند آن از نکاتی است که از روی آثار باقی مانده به سادگی قابل بررسی نیست و اطلاعات موجود در شاهنامه در این زمینه بسیار ارزشمند است .

نمونه های خاص ایوان مداین

کنون از مداین سخن نو کنم/

سخن ها ز ایوان خسرو کنم

درباره ی چگونگی ساخته شدن ایوان مداین ، اطلاعات بسیار سودمند و جالبی در مورد نحوه ی انتخاب یک معمار اصلی ، از بین سه معمار و برگزیدن آنان از میان سی نفر معمار منتخب از بین دویست نفر ، و نیز نحوه ی ساختن ایوان ، سه سال انتظار برای نشست دیوار ها و سپس ادامه کار ساختمان و اتمام آن پس از هفت سال ارائه شده است .

چنین گفت روشن دل پارسی /

که بگذشت سال از برش چارسی

که خسرو فرستاد کس ها به روم/

به هند و به چین و به آباد بوم

اردشیر پس از شکست دادن سپاه اردوان و کشتن وی ، به سوی پارس رفت و در آنجا شارستانی موسوم به خره ی اردشیر ساخت . شماری کاخ و باغ در این شهر ساخته شد . چشمه ای نیز در شهر بود ، که برای تأمین آب مورد نیاز ساکنان شهر و فضاهای سبز ، شماری جوی از آن منشعب می شد . همچنین در محوطه ای که چشمه در آن قرار داشت ، آتشکده ای ساخته شد که محل برگزاری جشن مهرگان و سده نیز بود . در پیرامون آتشکده نیز باغ ، کاخ و میدانی ساخته شد که گویای پیوند کالبدی و ارتباط کار کردی بین فضا های مذهبی و حکومتی در آن دوره است . وجود شماری روستا در پیرامون این شهر ، اشاره به ربض یا سواد در پیرامون شهر است که یکی از ویژگی های مهم شهر های ایران به شمار می آید.

بر آورد زان چشمه آتشکده/

برو تازه شد مهرگان و سده

بگرد اندرش باغ و میدان و کاخ/

برآورده شد جایگاهی فراخ

در نگرش اساطیری ، گیتی سرشار از راستی و دروغ است پس آگاهی از این دو نخستین کار روان آدمی است و آن موهبتی که نیک و بد را از هم باز می شناسد آنکه چشم جان است خرد نام دارد . خرد ، صلاح یزدان است و فضیلتی است که از گوهر او می تراود . بی خردی ، نایزدانی و اهریمنی است و هر بیخردی در کار نابودی جهان دستی دارد . در اساطیر ، آب نماد خرد است و اهورامزدا ، " خرد همه آگاه " ، نام دارد .

اهورامزدا این خرد همه آگاه ، بسان آب بر دست های زرتشت ریخت ، آن را نوشید و بینای هستی شد . بدینسان خرد را چشم جان می نامند .در هنگام تولد زرتشت ، آب ها شادمان شدند . در هنگام تولد زرتشت ، آب ها بالیدند . در هنگام تولد ، همه آفریدگان خرد مقدس به خود مژده رستگاری دادند.

ز هستی نشان است بر آب و خاک /

ز دانش منش را مکن در مغاک

جهان را چو باران به بایستگی /

روان را چو دانش به شایستگی

این جنبه تقدس آب ، در معماری به صراحت به نمایش در آمده است . در معماری باستانی ایران ، چشمه های مقدس در برابر ایوان هایی که دارای " نقوش اهورایی " ، " فروهر " و " الهه میترا " هستند فراوان است . برخی از این ایوان ها در دل کو های مقدس کنده شده اند .طاق بستان که جایگاه چشمه های مقدس می باشد ؛ شامل دو ایوان فرو رفته است که در دل کوه ساخته شده اند تصاویر کنده شده در ایوان ، الهه میترا و برخی شهریاران نیک را نمایش می دهد.

تخت سلیمان ، بر روی یک بلندی طبیعی به ارتفاع 24 متر از سطح دشت واقع شده که در میان آن دریاچه بزرگی وجود دارد .آتشکده فیروز آباد نیز رو به دریاچه ای کوچک ساخته شده است . طول نمای این آتشکده ، حدود 34 متر است و اندازه دهانه طاق ایوان بزرگ آن 13 متر می باشد .در این موارد ، آب مقدس در جلوی ایوان بلند حضور یافته است . این مصادیق به نحو بارزی بیانگر ارتباط آب با اهورامزدا ) نیکی ( در اساطیر ایران است که در معماری عینیت یافته است .استفاده از نقاشی ها بر روی دیوار های بنا های سلطنتی و حکومتی و نیز خانه های اشراف از دیرباز رواج داشته و مجالس نقاشی در کنار یکدیگر ، وقایع مشخصی از یک تاریخ معین را بازگو می کنند . در این قلمرو ، شاهنامه ی فردوسی همواره یکی از منابع غنی بوده است.