جهان چون گذاری همی بگذرد      خردمند مردم چرا غم خورد

گهی می گسارید و گه چنگ ساخت      تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت

دلم بر همه کام پیروز کرد               که بر من شب تیره نوروز کرد

بدان سرو بن گفتم ای ماهروی          یکی داستان امشبم بازگو

جشن یلدا ، جشن زایش مهر : هزاران سال پیش ، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز ( درازترین شب سال ) و سپیده دم نخستین روز زمستان ، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زایش  مهر » جشن می گرفتند که بعد ها جشن « یلدا »  و یا جشن « شب چله » نامیده شد و تا امروز باقی مانده است. یلدا واژ ه ای سُریانی و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد.

ایرانیان  از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه ۵  (جشن سده )  را  که ۴۰ روز است « چله بزرگ » می نامند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه را  نیز « چله کوچک » می نامند.  چون در این ۴۰ روز دوم یا چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.

رومیان نیز مهم ترین جشن خود را ” سُل ناتالیس انویکتوس ” Natalis Invictus  Sol –یعنی “میلاد خورشید شکست ناپذیر ” می نامیدند و گرامی می داشتند و از این روی پس آشنایی با آیین مهر به این همانی « مهر » با « خدای آفتاب » دست زدند . natalis=noel=birth

آداب رسومی که در قرون متاخر به شب یلدا افزوده شده و اجرا می شود

میوهای ویژه شب یلدا هندوانه ، انار و انگور است.

در بین میوه های شب یلدا ، هندوانه اهمیت بیشتری دارد و اگر وضعیت اقتصادی خانواده ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه خواهند کرد زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن ها چیره نخواهد شد و بیمار نمی شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.

شب چره یلدا همچنین شامل دانه هایی چون گندم و شاه دانه و برنجک و نخود بوداده یا برشته ( نخودچی )، و آجیل شامل تخمه هندوانه و کدو و گاهی تخمه آفتابگردان، بادام، پسته، فندق و گردو است که درکنار آن از میوه های خشک یا خشکبار همچون سنجد سرخ ، کشمش، انجیر خشکه ، برگه زردآلو و توت خشکه استفاده می شود.

معمولا برای شب یلدا شام ویژه ای تهیه نمی شود و تهیه شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذیه خانواده دارد. در بیشتر خانواه ها در شب یلدا، پس از خوردن شام،  برای ” شب نشینی” یا ” شب زنده داری  ” به خانه خویشاوند بزرگتر می روند.

آداب ویژه در میان برخی ایرانیان کهن

گستردن سفره ای از خوراکی های گوناگون ریشه در یکی از مراسم  آیین مهر دارد که ” بزم مهر “ یا مهمانی مهر نام داشت.

در این مراسم سفره ای آیینی گسترده می شد و پیروان مهر به نشانه همسانی و برابری و استواری در پیمان با همدیگر و با خداوند ، با یکدیگر همسفره و هم پیاله می شدند و به خوردن گوشت گاو و بعد ها نان مقدس درَونَ ( Draona ) و نوشیدن آشامیدنی مقدس هَومَ ( Haoma  ) می پرداختند.

گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام ” میَزد” ( Myazd  ) متداول است که بر آن خوراکی هایی همچون نان ، سیروگ ( نوعی نان روغنی ) ، انواع میوه ، شیرینی و آجیل لرک ( Lork  ) که مخلوطی از مغز پسته ، بادام ، گردو ، فندق ، کشمش سبز، برگه زردآلو ، خرما خشکه و چند نمونه خشکبار دیگر است ، می نهند و پس از نیایش ، خوراکی ها بین حاضران پخش می شود و آن ها به نشانه تبرک از آن ها می خورند.

 رسوم شب یلدا برای تازه عروسان و تازه داماد ها

 ازآدابی که در بیشتر خانواده های ایرانی متداول است ، بُردن « شب چله ای » یا هدایای ویژه شب چله ( یلدا ) برای نوعروسان و تازه دامادان است.

معمولا در خانواده هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده اما هنور زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده اند ، در شب چله ( یلدا ) مادر داماد به همراه مجموعه ای از خوراکی های ویژه شب یلدا که با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده اند ، هدایای دیگری همچون لباس یا پارچه و طلا تهیه نموده و برای عروس می فرستد.

این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیشتر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه بخت خواهد بود.

در سده های اخیر فال گرفتن از کتاب حافظ ( شاعر و عارف بزرگ ایرانی ) نیز در شب یلدا و در برخی از خانواده ها مرسوم شده است.

بیائید آداب و آیین های کهن و زیبای ایرانی را به شیوه نژاده و اصیل آن حفظ کنیم . در برپایی این درسهای تاریخی کوشا باشیم و نسل فردا را به دانشی کهن تجهیز کنیم که تربیت ریشه دار و احترام به زمین و زمان و بزرگ ترها از آن جمله است .

شاهنامه بخوانیم که درسی بزرگ برای تمام فصول زندگی است و داستان های ایرانی را برای فرزندانمان تعریف کنیم . برای درک درست و کسب آگاهی بیشتر درکورد جشن یلدا ،پیرامون آیین مهر مطالعه کنید و با جایگاه جهانی فرهنگ ایران کهن در تاثیر گذاری بر تمدن اروپا آشنا شوید.

ضرورت ثبت جهانی شب یلدانزدیک بودن زمان برپایی ( Christmas ) یا جشن میلاد عیسی مسیح ( ۲۵ دسامبر ) و جشن یلدا ( ۲۱ دسامبر ) و مشابهت سنت های این آیین های زیبا نشان از همدلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهنسال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن این که می تواند آن را به همه ملت های جهان  بیشتر بشناساند ، امکان حفظ  ارزش های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل های بعدی بشر فراهم خواهد آورد.

تاریخ شناسی یلدا به قلم دکتر تورج پارسی – شاهین سپنتا